یادداشت پرگار؛؛ یزد در آستانه توسعه فرهنگ محور

پرگار| علی اکبرجعفری ندوشن*| اقتصاد یزد هرچند از گذشته های دور باتوجه به شرایط اقلیمی و محدویت‌های طبیعی بیشتر متکی به بازرگانی بوده است و به جهت مرکزیت جغرافیایی و امنیت و امانتداری ساکنانش یکی مراکز عمده تجاری کشور شناخته می شده ، اما ولع توسعه یافتگی صنعتی مبتنی بر صنایع آلاینده و آبخواه در دهه‌های اخیر عملا منابع طبیعی اش را به محاق برده است و این شهر پرتاریخ و سازگار کویری را در معرض شکنندگی شدید منابع آبی قرار داده که مدنیت دیرپای آن‌را تهدید می کند.
در سایت رسمی یونسکو آمده است که شهر یزد به تصدیق کارشناسان، تجلی بهره‌وری از منابع محدود برای بقا در دل کویر است که با مطالعه وجوهی از آن به ویژه در معماری، شهرسازی و کاریزکاوی و همزیستی مسالمت آمیز ادیان ما را به نوعی فرهنگ و تمدن دیرپای کویری رهنمون می سازد که با تمام مشکلات و شرایط زیست محیطی و اقلیمی توانسته از فرصت های اکولوژیک خود برای رسیدن به پایداری استفاده کند و این شهر را تبدیل به یک اکوسیتی در دل کویر کند.
ناپایداری و ناسازگاری روش‌های توسعه صنعتی این شهر در دهه های اخیر موجب می شود تا به پشتوانه میراث فرهنگی جهانی آن بتوان با تغییر رویکرد از توسعه صنعتی به توسعه فرهنگ محور زمینه توسعه پایدار این شهر را فراهم کرد.
از این رو مدیران جوان و فرهنگ مدار آن در این دوره به فراست دریافته اند که ادامه روش های توسعه نامناسب و ناپایدار دهه های گذشته میسر نیست و بازنگری رویکردهای توسعه‌ایی یزد در این زمان یک ضرورت حیاتی است و لذا توسعه صنعت فرهنگی مبتنی برتاریخ و فرهنگ دیرپا و درون‌زای یزد را بدیل مناسب توسعه صنعتی مبتنی بر منابع آب و خاک شکننده آن یافته اند و با دور اندیشی و اهتمام جمعی در صدد بارورساختن سرمایه‌های فرهنگی این شهر پرگنجینه فرهنگی برآمدند.
ثبت بافت تاریخی شهر در نزد یونسکو و تلاش در برندسازی فرهنگی نظیر کتاب محور کردن فعالیت‌های فرهنگی و کسب عنوان پایتخت کتاب و برگزاری جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های گوناگون فرهنگی و توجه ویژه بر توسعه صنعت گردشگری، اهم اقداماتی است که تاکنون یزد را در آستانه تجربه جدیدی متکی به صنایع فرهنگی قرار داده است. چون در واقع این صنعت است که می‌تواند بدون اعمال فشار به منابع آب و خاک در این کویر سترون به خلق ثروت و زندگی مدد رساند. توسعه فرهنگ محور یزد می تواند مبتنی بر موارد زیر باشد:

۱-توسعه اقتصاد فرهنگ بنیان
در نظریه های جدید رشد اقتصادی، دانش و فرهنگ به عنوان نوعی متغیر برون زا اقتصاد به شمار نمی رود، بلکه بخش اصلی و کلیدی نظام اقتصادی محسوب می شود. دانش و فرهنگ به عنوان اصلی‌ترین نوع سرمایه تلقی می شود و رشد اقتصادی ریشه در انباشت دانش و فرهنگ دارد، زیرا انباشت آنهاست که منشا خلاقیت و نوآوری و کارآفرینی است.
اقتصاد فرهنگ بنیان بدون تاثیر پذیری از محدودیت‌های اقلیمی یزد مبتنی بر ظرفیت های فرهنگی شهر میراث جهانیست و متکی به نیروی کار تحصیلکرده و متخصص است.
تردیدی نیست که یزد به جهت برخورداری از تاریخ و فرهنگ دیرپا و مراکز علمی و دانشگاهی متعدد و توانمندی علمی دانش آموختگان خود، زمینه بهره‌وری از این دفینه فرهنگی عظیم را دارد. سیستم کارای نوآوری و ابداع که شبکه ایی از نهادها، قوانین و رویه ها برای تحصیل و خلق و انتشار و استفاده از فرهنگ و دانش است باضافه هنرمندان و تشکل‌های فرهنگی و اجتماعی و دانشگاه‌ها و مراکز عمومی و خصوصی دانش محور نظیر پارک ها و کریدورهای علم و فناوری و مجموعه ضوابط تسهیل‌گر و پشتیبان آنها در یزد از موقعیت مناسبی برخوردار است.
وقتی در کنار زیرساخت‌های توسعه یافته یزد در فناوری اطلاعات و ارتباطات بعنوان ستون فقرات اقتصاد فرهنگ بنیان قرار می گیرد می تواند به یکی از محورهای اصلی توسعه اقتصادی این شهر فرهنگی ایران تبدیل گردد.

۲- توسعه صنایع فرهنگی
ظرفیت فرهنگی جامعه و بستر رشد آن نقش بی انکاری در توسعه آن جامعه دارد. در این باره تولید و توزیع فراورده های فرهنگی و هنری که نیازهای فرهنگی و آموزشی همه اقشارجامعه از کودکان مهدکودک تا سالمندان و بازنشستگان را در بربگیرد علاوه بر کارکردهای فرهنگی و اجتماعی موجب می گردد که با تولید فیلم و انیمیشن و کتاب و صنایع دستی ولوازم التحریر،اسباب بازی و ونرم افزارهای گوناگون آموزشی و سرگرمی و… مجموعا به تاسیس صنایع فرهنگی بیانجامد.
ذیل نام های پر آوازه فرهنگی همچون آذر یزدی بعنوان پدر ادبیات کودک و نوجوان بتوان بطور مثال صنایع بزرگ فراورده ای فرهنگی کودک و نوجوان را در تمام زمینه های آموزشی و کمک آموزشی و امور سرگرمی و تفریحی تولید کرد. بدیهی رشد و توسعه اقتصاد فرهنگی منوط به فرهنگی سازی عرصه عمومی شهر است که با ارتقاء سرانه مطالعه و پرورش ظرفیت فکری، تحرک ذهنی و آگاهی بخشی عمومی میسر است.
در این باره یکی از طرح های که اخیرا در سیاستگذاری های فرهنگی کشور در حال اجرا است؛ طرح پایتخت کتاب است که با اقتباس از الگوی آن در سازمان یونسکو برنامه ریزی گردید.چون هر ساله از سوی سازمان یونسکو عنوان پایتخت کتاب به شهری داده می‌شود که در جهت تقویت جایگاه کتاب و خواندن آن کوشش شایانی کرده ‌باشد در کشور این طرح به گونه سازگار یافته با ساختار فرهنگی اجتماعی کشور به اجرا در آمده است.
شهر یزد از این فرصت نیز برای بستر سازی توسعه فرهنگ محور خود نیز از آن سود جسته است و در سال جاری بعنوان پایتخت کتاب ایران انتخاب گردیده که هم حاکی از توانمندی های فرهنگی توسعه زای آن است و هم مسئولیت مدیران شهر در تقویت رویکردهای توسعه فرهنگ محور شهر را ضروری می‌سازد.

۳-توسعه صنعت گردشگری
به طور کلی شهر یزد به دلیل برخورداری از سرمایه‌های لازم و اولیه گردشگری از قبیل منابع طبیعی زیبا و جذاب و همچنین سرمایه‌های مصنوع واجد ارزش تاریخی و فرهنگی، استعداد زیادی برای جذب گردشگر و قابلیت بالایی در جذب سرمایه برای ایجاد صنعت گردشگری و خدمات وابسته به آن را چون هتل‌داری و رستوران دارد که هر چه توجه بیشتری به این سرمایه ها و فرصت‌ها شود، زمینه حضور فعال در عرصه منطقه ای و جهانی صنعت گردشگری بیشتر فراهم خواهد شد.
مطالعات صورت گرفته در خصوص بررسی وضع موجود صنعت گردشگری در شهر یزد نشان می دهد که این صنعت از وضعیت رو به رشدی برخوردار است و با توجه به این که گردشگری ضمن ایجاد یک سلسله فعالیت‌های جدید در جامعه، موجب فعال شدن سایر بخشهای اقتصادی شده و می تواند در موازنه ارزی نیز اثرات سازنده ای داشته باشد.
بواسطه آن بخش‌های حمل و نقل، مواد غذایی، سوخت و انرژی، صنایع دستی و بخش ساختمانی و دیگر موارد به تبع فعالیتهای گردشگری رونق می گیرند و موجبات اشتغال و توسعه اقتصادی را فراهم می آورند. از این رو یزد می تواند، گردشگری را محور اصلی فعالیتهای اقتصادی خود قرار داده و از این طریق به توسعه اقتصادی مطلوب نیز دست یابد.
البته توسعه گردشگری تنها به ایجاد فرصتهای صرفا اقتصادی محدود نمی شود، بلکه به دلیل چندبعدی بودن این صنعت ، در صورت برنامه ریزی صحیح و اصولی، این صنعت قادر به ایجاد منافع مستقیم و غیر مستقیم متعدد در زمینه های گوناگون اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، محیطی و سیاسی نیز می باشد.
امیدواریم با ثبت بافت تاریخی یزد در میراث پربهای جهانی و تغییر رویکرد توسعه صنعتی به توسعه گردشگری،این صنعت پاک همچون قناتهای یزد زمینه توسعه پایدار یزد را فراهم کند.
رویکرد توسعه مبتنی بر اقتصاد فرهنگ به عنوان اقتصاد مبتنی بر ظرفیت های فرهنگی و اجتماعی، با مصادیقی چون اقتصاد دانش بنیان و سرمایه گذاری اقتصادی بر روی ظرفیت دارایی‌ها و میراث فرهنگی به معنای ورود یک سیاست راهبردی جدید به ادبیات توسعه یزد است که بر اساس محدودیت های اقلیمی و با اتکا به الگوی اقتصادی انسانگرا و مبتنی بر سرمایه‌های انسانی و در بر دارندۀ طیف گسترده‌ای از موضوعات فرهنگی است که شامل تولید، تقاضا و داد و ستد کالاها و خدمات هنری و توسعۀ بازارِ کار هنرمندان، صنایع خلاق، سرگرمی‌ها، خدمات ورزشی، صنایع و فعالیت های دانش بنیان علمی و فناوری است.
*هیئت علمی دانشگاه یزد