یزد به روایت گزارش محرمانه یک مامور مخفی انگلیسی

پرگار| مجله غول آباد گزارشی منحصربه فرد منتشر کرده که روایتی از یادداشت های یک مامور مخفی از ارتش بریتانیاست که حدود ۱۳۰ قبل به یزد آمده است و روایتی دقیق و دست اول از اوضاع آن زمان این شهر روایت کرده است. در مقدمه این مطلب آمده: گزارش محرمانه توسط «هنری بسرست وان»، هنرمندی نقاش و مامور مخفی ارتش «بریتانیا» در «هند»، نوشته شده است. او برای شناسایی ایران، از تاریخ ۲۲ آذر ۱۲۶۶ تا ۱۲ شهریور ۱۲۶۷، جنوب تا شمال این کشور را پیمود. مهم‌ترین شهری که او در ماموریتش، بیشترین توقف و تجسس را در آن داشت، یزد بود. او از تاریخ ۱۳ اسفند ۱۲۶۶ تا ۱۱ فروردین ۱۲۶۷ را در این شهر گذراند.
وان در یزد مهمان اردشیر مهربان، تاجر تحصیل‌کردهٔ زرتشتی، بود و در خانه باغ او اقامت داشت. «ادوارد براون»، خاور‌شناس بریتانیایی، که یک ماه پس از «وان» به یزد آمد نیز در همین خانه باغ ساکن بوده است. «براون» در کتابش می‌نویسد: ”معلوم شد که یک ماه قبل از این، این خانه محل سکونت یک انگلیسی دیگر موسوم به «ستوان وگان» بوده.باغ مزبور در جنوب شهر و کنار دشت قرار داشت. بعد‌ها، من و «ستوان وگان» نزد دولت خودمان اقدام نمودیم که یکی از زرتشتی‌های یزد را به سمت نمایندهٔ خود در آن شهر انتخاب کند. این گزارش بخشهای مختلفی دارد.
حکومت
ولایت یزد سابقاً تحت حکمرانی «شیراز» بود؛ اما اکنون در سال ۱۸۸۸ م (۱۲۶۷ ه.ش) یزد، ولایتی مستقل است و مستقیماً تحت فرمان حکومت مرکزی در «تهران» قرار دارد. یزد، افزون بر یک نفر حاکم اصلی، یک نفر هم نایب الحکومه دارد.
حکومت یزد از نوع اقطاعی است. مثلاً حاکم پیشین، این ولایت را با پرداخت ۲۵۰.۰۰۰ تومان به مقاطعه گرفته بوده و برای همان سال، گمرکات یزد را نیز به مبلغ ۴۷۰۰۰۰ تومان اجاره کرده بوده است.
قشون
یزد هیچ قشونی ندارد. البته ۵۰۰ قره سوار برای دستگیری راهزنان در ولایت یزد در نظر گرفته شده است؛ ولی آنها هیچ تشکیلات و آرایش نظامی‌ای ندارند و تسلیحات آنها فقط و فقط تفنگ است.
ارتباطات
یزد یک تلگراف‌خانه دولتی دارد که خطی تک سیم از آنجا به «شیراز» و «کرمان» کشیده شده است. این شهر، پست‌خانه‌ای هم دارد که با سیستم پست اروپایی کار می‌کند. نامه‌های پستی از اینجا به طور هفتگی به «بندر عباس» و «بوشهر» ارسال می‌شود.
اقلیم
آب و هوای یزد بسیار سالم و عموماً خشک و فرح‌بخش است. در طول سرد‌ترین ماه سال، یعنی دسامبر (آذر و دی)، دما بین ۱- تا ۳ درجهٔ سانتی گراد در نوسان است؛ اما اوایل ماه ژوین (اواسط خرداد)، دما تا ۳۲ درجهٔ سانتی گراد افزایش می‌یابد که بیشینهٔ دمای سالیانه در این شهر است.
آب
آب یزد، سالم و برای رفع نیاز‌های اهالی و همچنین آبیاری باغ‌های فراوان شهر کافی است. این آب از حوالی کوهپایه‌های «شیر کوه» به دست می‌آید و به وسیله قنات‌ها به شهر آورده می‌شود. عمق مادر چاه این قنات‌ها از ۱۰۰ فوت (۳۰ متر) هست تا اعماقی بالا‌تر. رشته‌های قنات از سمت جنوب و جنوب غرب به شهر وارد می‌شوند.
گفته می‌شود که یزد دستکم ۷۰ رشته قنات دارد. قطع کامل شبکه آبرسانی به این شهر، دشوار است؛ چرا که برخی از این قنات‌ها در اعماق بسیار زیادی در زیر زمین در جریان اند و با همین عمق زیاد از زیر شهر رد می‌شوند تا آب را به آبادی‌هایی در شمال شهر برسانند. این جریان‌های زیرزمینی عمیق، از طریق دالان‌هایی زیرزمینی که با راه پله‌هایی طولانی به سمت پایین می‌روند، از شهر قابل دسترسی هستند.